HSE چیست؟ (ایمنی، بهداشت و محیط زیست) – استانداردها، ارکان و شرح وظایف شغلی

در این مقاله سعی می‌کنیم، مفهوم HSE را تعریف، اجزای اصلی آن را بررسی کنیم و اهمیت سیستم‌های مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط زیست را مورد بحث قرار دهیم. هم‌چنین تلاش می‌کنیم مروری بر بهروش‌های HSE داشته باشیم و بر مزایا و اهمیت اولویت دادن به HSE در محیط کار تأکید کنیم.

---

HSE چیست؟ تعریف بهداشت، ایمنی و محیط زیست

---

بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE) رویکردی جامع است که شامل شیوه‌ها، خط‌مشی‌ها و رویه‌هایی است که با هدف حفاظت از سلامت کارکنان، پیمانکاران، بازدیدکنندگان و محیط پیرامونی در محل کار دنبال می‌شود. مدیریت HSE شامل مواردی چون شناسایی و کاهش خطرات، ترویج فرهنگ ایمنی و اطمینان از انطباق با مقررات و استانداردهای صنعت می‌شود.

---

اجزای اصلی HSE

---

ایمنی، بهداشت و محیط زیست یا همان HSE از چندین عنصر مرتبط با یددیگر تشکیل شده است، از جمله:

۱. بهداشت:

بهداشت (Health) که در برخی به آن «سلامت» نیز اطلاق می‌شود بر ارتقای سلامتی جسمی و روانی، پیشگیری از بیماری‌ها و امراض مرتبط با شغل و رسیدگی به خطرات موجود یا احتمالی در محل کار که ممکن است بر سلامت کارکنان تأثیر بگذارد، تمرکز دارد. این مولفه شامل اقداماتی مانند توجه به ارگونومی، برنامه‌های سلامتی= و بهداشت، و نظارت بر سلامت شغلی می‌شود.

۲. ایمنی:

هدف از اقدامات ایمنی جلوگیری از حوادث، جراحات و تلفات در محل کار است. این مولفه شامل اجرای شیوه‌نامه‌های ایمنی، انجام ارزیابی ریسک، ارائه آموزش‌های مناسب و حفظ شرایط کار به صورت ایمن است.

۳. محیط‌زیست:

محیط زیست به حفاظت و صیانت از محیط طبیعی اطراف محل کار اشاره دارد. این مولفه شامل به حداقل رساندن اثرات زیست محیطی، مدیریت زباله‌ها، حفظ منابع طبیعی و رعایت مقررات زیست محیطی است.

---

اهداف و استراتژی HSE

---

اهداف غایی HSE جلوگیری از مرگ، آسیب و بیماری در محل کار با تبدیل شدن خود به بخشی از راه حل است.
اداره ایمنی، بهداشت و محیط زیست یا HSE بریتانیا در یک سند استراتژی بلند مدت جدید در ژوئن ۲۰۰۹ ده هدف از HSE را در حیطه‌های کلیدی زیر مشخص کرد:

۱. بررسی حوادث ناشی از کار و بیماری‌های ناخوشایند و انجام اقدامات اجرایی در صورت لزوم

۲. ترغیب رهبری سازمان به حمایت از اهمیتِ همراه با رویکرد عقل سلیم به سلامت و ایمنی در محل کار

۳. تمرکز بر اهداف اصلی بهداشت، سلامت و ایمنی برای کنترل عناصر خطر‌آفرین و یاری رساندن به مدیران برای درک تمایز بین مسائل ایمنی و بهداشت واقعی و انتقادهای بی‌اهمیت یا ناآگاهانه

۴. ترغیب به افزایش شایسته‌محوری و در نتیجه ارتقاء مدیریت معقول و متناسب ریسک

۵. تقویت و ارتقای مشارکت و مشاوره خواستن از کارگران در مسائل مربوط به بهداشت و ایمنی

۶. هدف قرار دادن مسائل کلیدی بهداشت و ایمنی و شناسایی و کار با ارگان‌هایی که بهترین موقعیت را برای کمک به کاهش آسیب/بیماری دارند

۷. تعیین اولویت برای شناسایی فعالیت‌هایی که باعث کاهش قابل توجه مرگ و میر و حوادث می‌شود

۸. کمک به تعداد فزاینده شرکت‌های بزرگ و متوسط در رعایت تعهدات بهداشتی و ایمنی با مدیریت انطباق و سفارشی‌سازی رویکردها و روش‌ها

۹. کاهش احتمال وقوع حوادث فاجعه بار با احتمال وقوع کم اما دارای تاثیر زیاد و حصول اطمینان از حفظ صنایع مهم استراتژیک

۱۰. در نظر گرفتن مسائل گسترده‌تری که بر بهداشت، سلامت و ایمنی تأثیر می‌گذارند تا عملکرد ایمنی و سلامت را بهبود بخشند

 

 

---

مزایای در اولویت قرار دادن HSE در محیط کار

---

درک اهمیت و اولویت‌بخشی به HSE در محل کار مزایای متعددی را به همراه دارد، از جمله:

۱.  بهبود سلامتی کارکنان

تمرکز بر یک محیط کاری سالم و ایمن را ترویج می‌کند که منجر به بهبود سلامتی، روحیه و رضایت شغلی کارکنان می‌شود.

۲. کاهش حوادث و سوانح

با اولویت‌بخشی به بهداشت، ایمنی و محیط زیست، سازمان‌ها قادر خواهند بود سوانح، صدمات و حوادث در محل کار را به حداقل برسانند و محیط کار را ایمن‌تر و کارآ‌تر کنند.

۳. انطباق با مقررات

رعایت مقررات و استانداردها به سازمان‌ها کمک می‌کند تا از جرایم، مشکلات حقوقی و قانونی و آسیب‌رسی به شهرت خود جلوگیری کنند.

۴. بهبود کارآیی و بهره‌وری

محل کاری که ایمن و سالم باشد، زمان از کار افتادگی ناشی از صدمات یا مبتلا شدن به بیماری در نیروی کار را کاهش داده و در نتیجه بهره‌وری و کارایی را افزایش می‌دهد.

۵. افزایش اعتبار

اولویت دادن به HSE نشان‌دهنده تعهد به شیوه‌های کار مسئولانه و پایدار است و اعتبار و خوش‌نامی سازمان را در بین ذینفعان، مشتریان و جامعه مرتبط با کسب‌و‌کار و عموم مردم افزایش می‌دهد.

۶. صرفه‌جویی در هزینه‌ها

مدیریت موثر HSE می‌تواند هزینه‌های مرتبط با حوادث محل کار، حق بیمه‌ها و مطالبات مربوط به غرامت نیروی کار را کاهش دهد.

---

سیستم مدیریت HSE چیست؟

---

سیستم مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE) چارچوبی جامع است که توسط سازمان‌ها برای پیشگیری، کاهش و حذف اختلالات و خسارات ناشی از حوادث محل کار، قرار گرفتن در معرض ریسک‌ها، مخاطرات و عارضه‌های محیط‌زیستی استفاده می‌شود. علاوه بر این، سیستم مدیریت HSE برای نظارت بر انطباق سازمان با قوانین و استانداردهای مربوطه امری کلیدی است.

---

۱۲ رکن سیستم مدیریت HSE

---

اجرای رویه‌های سیستم مدیریت HSE مستلزم برخورداری عناصر کلیدی برای اطمینان از اجرای موفقیت‌آمیز و انطباق با مقررات است. در ادامه به ۱۲ مولفه از این عناصر کلیدی در سیستم مدیریت HSE اشاره می‌کنیم:

۱. کنترل و ابلاغ اسناد ایمنی

سازمان‌ها باید یک سیستم قابل اعتماد و کارآمد برای توزیع آخرین شیوه‌نامه‌ها، استانداردهای ایمنی و سایر اسناد کلیدی برای ذینفعان خود داشته باشند. دسترسی آسان به چنین اطلاعاتی باعث کاهش شکاف‌ها خلاء‌های ارتباطی و بهبود وضعیت انطباق با مقررات می‌شود.

برای مثال، دستورالعمل‌های اداره‌های ایمنی و بهداشت شغلی کشوری و نمایش دستورالعمل‌ها و توصیه‌های این‌گونه نهاد‌ها با هدف اطلاع‌رسانی به کارکنان، آن‌ها را از حقوق خود در حیطهٔ قوانین مربوط به ایمنی و بهداشت شغلی آشنا می‌کند. قرار دادن پوسترها و سایر مواد ارتباطی ایمنی در مکان‌هایی که همه بتوانند به راحتی آن‌ها را مشاهده کنند، مشوقی برای آگاهی بیشتر کارکنان از این امور و تبعیت از دستورالعمل‌ها  در بین آن‌ها است. از سوی دیگر، استفاده از یک پلتفرم دیجیتالی برای ذخیره‌سازی و دسترسی به مستندات و راهنماهای مربوط به سیستم مدیریت HSE در هر سازمان نیز نکته مهمی در مدیریت کارآمد HSE است.

۲. مدیریت ریسک دستورالعمل‌های HSE

یک سیستم موفق مدیریت HSE بر تجزیه و تحلیل و مدیریت ریسک با هدف ترویج فرهنگ ایمنی به شیوه‌ای کنش‌گرا و دوراندیش تمرکز دارد، نه اینکه تنها به دنبال رسیدگی به مشکلات و حوادثی که در آن واحد به وجود می‌آیند، باشد.

این سیستم همچنین به عنوان چتری وسیع می‌تواند شناسایی خطرات، ارزیابی و کنترل آن‌ها را پوشش دهد. برای شناسایی موثر خطرات بالقوه مربوط به ایمنی، بهداشت و محیط زیست یا HSE در محل کار، دانستن این موضوع که اصولاً کارکنان در محیط کار در معرض چه نوع خطراتی هستند، به رهبران و مدیران HSE اجازه می‌دهد تا مراحل بعدی مانند مدیریت تغییر و بهبود مستمر را به درستی تعیین کنند.

۳. برنامه‌ریزی و مدیریت واکنش اضطراری

وجود رویه‌های استاندارد عملیاتی (SOP) در گزارش‌های اضطراری، عملیات‌های نجات، و وظایف پزشکی و درمانی به جلوگیری از ایجاد هراس‌های بیش از حد در زمان وقوع حوادث بی‌سابقه کمک می‌کند. هدف دستورالعمل‌ها و راهنماهای بالادستی در مورد آمادگی و واکنش اضطراری، کمک به کارفرمایان برای آموزش و آماده سازی کارکنان خود و اطمینان از مجهز شدن آن‌ها به دانش و تجهیزات لازم برای مقابله موثر با شرایط اضطراری است.

۴. سیستم مستندات

وقتی از پایداری یک سیستم مدیریت HSE کارآمد با ثبت درست سوابق در آن می‌شود، هیچ مولفه‌ای بهتر از یک فرایند مدیریت صحیح به این موضوع کمک نمی‌کند. کارآمد بودن سیستم مستندات درون یک سیستم HSE به نحوه مستندسازی و سازماندهی به هر برنامه، خط مشی‌ها و مجموعه‌ای از استانداردها مربوط می‌شود. هنگامی که سازمان نیاز به انجام بازرسی‌های داخلی و نظارت منظم دارد، عدم وجود جزئیات کافی در سوابق، کمبود جلسات آموزشی و خلاء در مقررات کلیدی، از جمله عواملی هستند که مدیران HSE  باید به آن‌ها توجه کافی داشته باشند.

۵. نظارت بر دستورالعمل‌های HSE و سنجش آن‌ها

تعیین شاخص‌های کلیدی عملکرد به سازمان‌ها کمک می‌کند تا اثربخشی کنترل‌های ایمنی و نحوه اقدامات کارکنان برای ایمن نگه داشتن خود و دیگران را بررسی کنند و مورد سنجش قرار دهند. تعدادی از این شاخص‌های کلیدی عملکرد یا KPI‌ها عبارتند از: نسبت زمان ازدست‌رفته به آسیب (Lost Time Injury Rate – LTIR)، نرخ کلی حادثه (Total Case Incident Rate – TCIR) و نرخ اصلاح تجربه (Experience Modification Rate – EMR).

در کنار این ایجاد چک لیست‌های استانداردی برای بازرسی ایمنی اثر بسیار مفیدی بر بهینه‌سازی فرایند و کیفیت بازرسی‌های HSE دارد و حاوی آگاهی‌بخشی‌های عمیق و داده‌های مرتبط برای سازمان‌ها در مورد نحوه عملکرد سیستم مدیریت HSE آن‌ها است. در بیشتر موارد، این نقطه همان جایی است که می‌توان مدیریت حادثه را نیز دخالت داد.

۶. تعیین تیم HSE

یک تیم اختصاصی متشکل از رهبران، مدیران و اعضای HSE کلید اجرای هدفمند و موثرتر سیستم مدیریت HSE در سازمان است. این گروه و اعضای آن باید بر پیشگیری از بروز حوادث و صدمات در محل کار متمرکز باشند و به درستی شاخص‌های کلیدی عملکردی (KPI) را برای دستیابی به محیط کاری امن‌تر و نحوهٔ حصول این هدف بکار گیرند.

۷. مدیریت انطباق

از آنجایی که عدم انطباق با قوانین و دستورالعمل‌ها می‌تواند عواقب مالی جدی، آسیب به اعتبار سازمانی و اختلالات عملیاتی را به همراه داشته باشد، نقش HSE در محیط کار شامل موضوعات مالی و حقوقی یک سازمان نیز می‌شود. با وجود این که انجام ارزیابی‌های داخل سازمانی اقدام درستی است اما برای بسیاری از سازمان‌ها استفاده از خدمات شخص ثالث برای تعیین سطح انطباق تصمیم بهتری خواهد بود.

۸. مسئولیت‌پذیری و تعهد رهبری

نقش‌ها و مسئولیت‌ها به همراه اهداف و مقاصد در سطح مدیریت و کارکنان باید به وضوح مشخص شوند تا همه بتوانند درک روشنی از نقش‌های فردی و مسئولیت پذیری خود داشته باشند. این کار را می‌توان با تدوین خط‌‌مشی‌هایی که در رویه‌های استاندارد عملیاتی (SOP) و توافق‌نامه‌های مکتوب مشخص شده‌اند به انجام رساند.

به همین ترتیب، کارفرمایان نیز این صلاحیت را دارند که وظایف کارکنان HSE را در شرح وظایف خود لحاظ کنند و در صورت لزوم اقدامات انضباطی را اجرا کنند.

۹. بررسی‌های منظم

جلسات منظمی را برای رسیدگی به خط مشی‌های فعلی HSE و بررسی آن‌ها برگزار کنید تا از خلال این جلسات فرصت‌هایی برای مدیریت و کارکنان برای همکاری در بهبود بیشتر سیستم کلی HSE خلق شود. مهمتر از همه چیز این است که اثربخشی برنامه ارتباط ایمنی خود را پررنگ کنید و ببینید آیا جنبه‌هایی وجود دارد که نیاز به توجه بیشتری داشته باشند یا نه. چنین مواردی همچنین می‌تواند به انجام تحلیل علل ریشه‌ای (RCA)، تحلیل خطرات شغلی (JHA) و موارد مشابه نیاز داشته باشد، بنابراین برای اجرای مؤثر، بهتر است به طور مرتب با افراد ذینفع در تماس باشید.

۱۰. آموزش و یادگیری

برنامه‌های آموزشی در داخل سیستم مدیریت HSE با هدف آگاه نگه داشتن تیم‌ها و کارکنان  HS، و آماده و ماهر ساختن آن‌ها در موقعیت‌های اضطراری، حوادث و سایر خطرات  HSE اجرا می‌شوند. برخی نمونه‌های برنامه‌های آموزشی شامل ایمنی آتش‌سوزی، کمک‌های اولیه و برنامه تخلیه اضطراری است.

۱۱. بهبود مستمر

حتی در صورت اجرای درست برنامه HSE ممکن است برخی از حوادث و مسائل همچنان وجود داشته باشند، بنابراین ادامه دادن به بررسی‌های خط‌مشی‌ها و برنامه‌ها در داخل سازمان نکته مهمی است. در انجام ممیزی و بازرسی‌های سیستم مدیریت HSE، زمینه‌ساز بررسی زمینه‌های بهبود و پیشنهاد اصلاحات لازم در خط‌مشی‌ها و فرایندهای موجود برای کاهش خطرات احتمالی و ایجاد بهبود‌هایی در جهت کاهش ریسک است.

۱۲. مدیریت محیط زیست و اقلیم

سازمان‌ها این مسئولیت را دارند که تأثیر منفی احتمالی خود بر محیط زیست را به حداقل برسانند. و با ابتکاراتی سهم مثبت خود را در حفظ اقلیم و محیط زیست را با استفاده از انرژی های تجدیدپذیر، کاهش انتشار کربن و جلوگیری از آلودگی ناشی از عملیات کسب‌و‌کار افزایش دهند. یک سیستم مدیریت HSE موفق باید شامل سیاست‌های روشنی برای هدایت کارکنان، پرسنل ایمنی و سایر ذینفعان باشد.

---

استانداردهای بین‌المللی HSE

---

سازمان بین المللی استاندارد (ISO) برای هدایت بهتر سازمان‌ها در حصول اطمینان از انطباق مقرراتی چارچوب سیستم مدیریت HSE خود، دو استاندارد اصلی تهیه کرده است. که در ادامه نگاهی گذرا به این دو استاندارد خواهیم داشت.

۱. ایزو ۴۵۰۰۱ (ISO 45001)

ایزو ۴۵۰۰۱ (ویرایش سال ۲۰۱۸) که به عنوان استاندارد جهانی برای سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی (OHS) شناخته می‌شود، جایگزین استاندارد بریتانیایی OHSAS 18001 شده است. هدف این استاندارد محافظت از کارکنان و مراجعان در برابر حوادث، بیماری‌ها و صدمات ناشی از کار است.

۲. ایزو ۱۴۰۰۰ (ISO 14000)

ایزو ۱۴۰۰۰ (ویرایش سال ۲۰۱۵) استاندارد بین المللی، مسئولیت سیستم مدیریت محیط زیستی (EMS) سازمان‌ها است. ایزو ۱۴۰۰۱ یک استاندارد جهانی برای سیستم مدیریت محیطی ( EMS ) است. الزامات مورد نظر این استاندارد اقتضا می‌کند که سازمان‌هایی که زیر پوشش این استاندارد می‌روند سیاست گذاری محیطی، تعیین زیان‌های وارده بر طبیعت یا نقاطی که زیان به آن‌ها ممکن است وارد آید، طراحی و اجرای پروژه‌های محیطی برای بهبود و حفظ حیات کره زمین، تعیین وسائل و امکانات برای رسیدن به این اهداف را انجام داده و به صورت مستمر به بهبود محیط بکوشند.  این استاندارد دستورالعمل‌های خاصی را برای کمک به سازمان‌ها بیان می‌کند تا چگونه بتوانند اثرات منفی محیط زیستی را کاهش دهند و مسئولانه به شرایط محیط زیستی در حال تغییر واکنش نشان دهند و در عین حال تعادل عملیات با کیفیت را حفظ کنند.

---

شرح وظایف کارشناس HSE (کارشناس ایمنی بهداشت و محیط زیست)

---

• تدوین و اجرای خط‌مشی‌ها، رویه‌ها و برنامه‌های بهداشت، ایمنی و محیط زیست و نظارت بر آن‌ها.
• بررسی حوادث، سوانح و شکایات و ارائهٔ پیشنهاد برای اقدامات اصلاحی با هدف جلوگیری از وقوع رخداد‌های مشابه.
• انجام ارزیابی ریسک، آنالیز داده‌ها و ارائه پیشنهاد برای برنامه‌های عملی اصلاحی.
• نظارت، بازرسی و ارزیابی مواد خطرناک، زباله‌های خطرناک و تجهیزات کنترل آلودگی.
• نظارت بر طرح‌های واکنش اضطراری و هماهنگی فعالیت‌های پیشگیری از آتش سوزی.
• نظارت بر انطباق با مقررات محلی و کشوری مربوط به سیاست‌های بهداشت، ایمنی و محیط زیست.
• تهیه و اجرای برنامه‌های آموزشی ایمنی کارکنان سازمان.
• تهیه و ارائه گزارش به سازمان‌های مدیریتی و نظارتی.
• مدیریت بودجه ایمنی، بهداشت و محیط زیست.
• حفظ سوابق و اسناد مربوط به برنامه‌های HSE.